Issue 9
ماریا صبای‌مقدم
محقق پسادکترای دانشکده‌ی بیوشیمی و علوم پزشکی دانشگاه تورنتو
در روز پنج‌شنبه ۱۷ ژوئن آقای دکتر احسان یارشاطر استاد دانشگاه کلمبیا و مدیر دانش‌نامه‌ی ایرانیکا در کانون ایرانیان دانشگاه تورنتو سخنانی دربارهی چگونگی به‌بارنشستن «ایرانیکا» ایراد کرد. خلاصه‌ای از سخنان ایشان به شرح زیر است.
ضرورت ایجاد ایرانیکا: قبل ازانقلاب بخشی از اوقات من در ایران صرف رسیدگی به دفاتر دایرةالمعارف اسلام که مهمترین منبع برای تحقیقات دربارهی عالم اسلام در ایران بود می‌شد. در این دفاتر مقالاتی دربارهی ایران وجود داشت اما این مقالات کافی نبود. برای مثال تعداد مقالات زیر عنوان «احمد» به ۵۹ عدد می‌رسید و در میان این مقالات نوشته‌ای درباره احمد حاکم بغداد وجود داشت، اما در مورد احمد شاه آخرین پادشاه قاجار مقاله‌ای وجود نداشت. از مثال‌های دیگر می‌توان از آقاخان که از ایران به هندوستان رفت و فرقه‌ی اسماعیلیه را بنا نهاد و پس از آن هندوستان مرکز این فرقه شد، نام برد که در این دفاتر ذکر نشده بود. از طرفی دایرةالمعارف اسلام مربوط به عالم بعد از اسلام بود و قسمت اعظم تاریخ ایران را که مربوط به قبل از اسلام بود در بر نمی‌گرفت. منظور این‌که در آن‌زمان اثر جامعی دربارهی ایران وجود نداشت و من ضرورت وجود چنین اثری را احساس می‌کردم. اولین قدم در راه جبران این کمبود ترجمه‌ی مقالاتی از دایرةالمعارف اسلام در مورد ایران به فارسی و قدم بعدی اضافه کردن آنچه که در این دفاتر یافت نمی‌شد بود. علیرغم مشکلات بسیار، ما موفق به چاپ تعدادی از این دفاتر شدیم و چاپ دفتر یازدهم توسط دولت جمهوری اسلامی ایران انجام شد اما دولت وقت علاقه‌ای به ادامه‌ی این‌کار نشان نداد. پس از متوقف شدن این طرح نیاز به اثری جامع در مورد ایران هنوز احساس می‌شد و من در فکر کار تازه‌ای که ایران قبل و بعد از اسلام را در بر گیرد بودم.
تاریخ به‌بار نشستن ایرانیکا: من یکی دو سال در مورد ایجاد این اثر فکر کردم تا این‌که در سال ۱۹۷۳ این فکر کاملا شکل گرفت. شش سال بعد صرف فراهم کردن مقدمات این‌کار شد. اولین و مهمترین کار در طی این شش سال انتخاب خط بود که می‌بایست خطی می‌بود که برگردان از زبان‌های دیگر به آن آسان باشد. این مشکل در مورد دایرةالمعارف اسلام نیز وجود داشت که خط انتخاب شده با تلفظ فارسی جور در نمی‌آمد: مثلا «و» در کلمه فریبرز را با «u» می‌نوشتند یا «ی» درکلمه‌ی خیار با «y» نوشته می‌شد و این‌ها با تلفظ فارسی کلمات جور نبود. پس از این‌که مشورت بسیار طولانی در مورد زبان به پایان رسید، مسئله‌ی نیاز ما به متخصصینی که در رشته‌های متفاوت سر‌آمد باشند مطرح شد. جستجو و مکاتبه با این افراد که منجر به انتخاب ۳۶-۳۸ نفر مشاور برای نظارت بر رشته‌های مختلف شد، نیز مدت زیادی طول کشید. در نهایت من و دو نفر کارمند نیمه وقت، دفتری تشکیل داده، دعوت از مقالات را شروع کردیم. شش سال گذشت و ما موفق به گرد‌آوری مقالات کافی در «آ» و «ا» برای چاپ یک دفتر داشتیم. در این‌زمان دولت ایران علاقه‌ای به کار ما نشان نمی‌داد و ما با مشکل هزینه‌ی عظیم چاپ این دفتر مواجه بودیم. موسسات مختلف انتشاراتی و دانشگاهی در آمریکا حاضر به چاپ این‌کار نشدند چون نگران ناتمام ماندن آن بودند. من از موسسه‌ی علوم انسانی آمریکا، یک موسسه‌ی فدرال که مستقل از دولت عمل می‌کند، درخواست کمک کردم. طرح این درخواست در زمانی اتفاق افتاد که در ایران کارمندان سفارت آمریکا را گروگان گرفته بودند. من در طی ملاقاتی با رییس وقت این سازمان درخواستم را مطرح کردم و به او خاطر نشان کردم که این تقاضا برای یک کار علمی است و حساب سیاست از علم جداست. ما در حال حاضر برای ایجاد اثری که در آن جواب‌های مستند و مستدل راجع به تاریخ و فرهنگ بارورش بیابیم، مدت ۶ سال وقت و هزینه صرف کرده‌ایم ولی ادامه‌ی کار به دلیل مشکلات مالی ممکن نیست. رییس موسسه گفت که شما پیشنهاد خود را به هیات داوران ما بدهید و اگر آن‌ها این طرح را مناسب ببینند ما به شما کمک خواهیم کرد. البته این جریان حدود یک سال طول می‌کشید و ایشان از بودجه‌ای که در اختیار شخص خودشان بود بخشی از هزینه‌های مربوط به تهیه‌ی این اثر را تقبل کردند. پس از یک سال هم تقاضای ما را برای کمک به مدت سه سال قبول کردند و ما شروع به کار بر روی دفتری که اسم آن را بعد از تغییرات اولیه «ایرانیکا» نامیدیم، کردیم. اما چون کمک هزینه‌ی موسسه‌ی علوم انسانی آمریکا فقط می‌بایست در جهت تهیه‌ی ایرانیکا صرف می‌شد، ما هنوز برای هزینه‌ی چاپ دچار مشکل بودیم. در این میان پیشنهاد کمک یک ایرانی خیرخواه مطرح شد اما ما توانستیم دفاتر ۱و ۲ را توسط یک ناشر انگلیسی که قبلا هم کارهای بسیاری از من چاپ کرده بود، به چاپ برسانیم. سه سال گذشت و موسسه‌ی علوم انسانی آمریکا در جهت کمک تغییر رویه داد: حال فقط یک سوم هزینه را تقبل می‌کردند و ما بایستی دو سوم دیگر را خود تهیه می‌کردیم. اینجا بود که ما از کمک داوطلبانه و بلاعوض آن آقای ایرانی به مدت سه سال استفاده کردیم. شش سال گذشت و دفتر ما توسعه پیدا کرد و تعداد دفاتر چاپ شده در نهایت به یازده عدد رسیدند و ما به چاپ مقالات به ترتیب حروف الفبا ادامه دادیم. سه سال پیش سه نفر از بهترین ایران‌شناسان در عرض ۶ ماه فوت کردند و ما هنوز به عنوان‌هایی که این افراد در موردشان مقاله نوشته بودند، نرسیده بودیم. من بسیار متاسف شدم و برای جلوگیری از تکرار این مساله، ما در کنار چاپ مقالات به ترتیب الفبا، تمام مقالات اساسی و مهم را بدون رعایت ترتیب الفبایی نیز چاپ می‌کنیم. نویسندگان این مقالات نیز از این روش استقبال زیادی کردند و بدین‌ترتیب عمر لازم برای تکمیل ایرانیکا از ۳۵ سال به ۱۳-۱۲ سال تقلیل یافته است.
دست اندرکاران: وظیفه‌ی اساسی در تهیه‌ی ایرانیکا را دانشمندان ایران‌شناس دنیا به عهده دارند که مقالات را می‌نویسند. مثلا در دانشگاه تورنتو حداقل ۵ نفر از استادان مقالاتی برای ایرانیکا نوشته‌اند. از آنجا که آرزو و هدف ما این است که ایرانیکا اثری مستند، قابل اعتماد و شامل آخرین تحقیقات باشد باید نویسندگان هم بهترین باشند که ممکن است در هند، ترکیه، ایران و ... مستقر باشند. ویراستارها نیز در ایرانیکا وظیفه‌ی بسیار مهمی دارند. در حال حاضر ما ۵ نفر ویراستار داریم که در رشته‌های متفاوت (تاریخ قبل از اسلام، تاریخ بعد از اسلام، کتاب شناسی و جامعه شناسی) متخصص‌اند و اینان مسوولیت خواندن این مقالات را به عهده دارند. مقالاتی که به دست ما می‌رسد، همیشه مرتب نیستند و بسیاری از وقت‌ها با رعایت قراردادهای ما از نظر طول یا ذکر منابع نوشته نشده‌اند. مطابق با اصل کردن بسیاری از این مقالات بسیار کار پر وقت و پر هزینه‌ای است. گاه مقاله‌ای حدود ۵-۶ سال و یک بار حتی ۷ سال در دست ویراستارها گشته که دایما در حال مکاتبه با نویسنده‌اند. اما بیشتر مقالات بعد از حدود ۶ ماه چاپ می‌شوند.
دامنه‌ی کار ایرانیکا: ایرانیکا سعی دارد به هر سوالی در مورد ایران اعم از فرهنگ تاریخ تمدن طبیعت و غیره، از دوران قبل از تاریخ تا امروز، جواب دهد. برای مثال زیر عنوان «درخت بید» مطالبی دربارهی این‌که در ادبیات فارسی «درخت بید» به چه صورت منعکس شده یا در طب سنتی چه فایده‌ای دارد و یا در فرهنگ عامه‌ی مردم چه خصوصیتی دارد، می‌توان یافت. ایرانیکا هم‌چنین به سرحدات فعلی ایران محدود نمی‌شود و همه‌ی سرزمین‌هایی که در آن‌ها به یکی از زبان‌های ایرانی صحبت می‌کردند یا صحبت می‌کنند و یا کشور‌هایی که تحت تاثیر فرهنگ ایران بودند را در بر می‌گیرد. روابط تجاری سیاسی با کشورهای دیگر مثل روسیه، فرانسه و ... نیز مطرح است.
مشکلات و دل‌نگرانی‌ها: یکی از مشکلات دایم در رابطه با تهیه‌ی مقالات ایرانیکا عدم وجود تحقیقات دربارهی موضوعات بسیاری است. در واقع به جز تاریخ ادبیات و سیاست، در ایران راجع به موضوع دیگری تحقیق کافی نشده است. مثلا راجع به ده‌ها، رودخانه‌ها، کوه‌ها، حوادث بری و بحری و قصبات اصلا تحقیقی نشده یا آنچه صورت گرفته اصلا کافی نیست.
مشکل اساسی دیگر هزینه‌های این اثر است که بیشتر از محل کمک افراد داوطلب و بخشی نیز از طرف موسسه‌ی علوم آمریکا تامین می‌شود. عده‌ای نیز داوطلبانه برای ایرانیکا کار می‌کنند ولی ما به بسیاری باید حقوق بپردازیم. نگرانی من از این است که با نبود من کار به دلیل مشکلات مالی دچار وقفه شود. ما از ۱۲ سال پیش موقوفه‌ای برای تامین مخارج ایرانیکا تاسیس کرده‌ایم و تاکنون میزانی از مبلغ لازم را از محل کمک‌های بلاعوض ایرانیان خارج از کشور فراهم کرده‌ایم. ما برای تضمین ادامه‌ی کار هنوز به تامین باقیمانده‌ی این مبلغ نیازمندیم.
