Issue 6
بهداد اسفهبد
دانش‌جوی علومِ کامپیوتر دانش‌گاهِ تورنتو
به مناسبتِ حلولِ اعتدالِ فروردین و جشن‌های باستانی‌ِ ایرانیان در این دوره، در این کوته تنها قصدِ دارم اشاره‌ای گذرا به انواعِ تقویم در تاریخِ این مملکت کرده باشم.
تقویم خراجی:
قبل از حمله‌ی اعراب ایرانیان از تقویم شمسی استفاده نمی‌کردند. با حمله‌ی اعراب، ایرانیان کشاورز که باید به عرب‌ها خراج می‌دادند پس از چند سال متوجه شدند که تقویم عربی نسبت به دوره‌ی کشت و برداشت حرکت می‌کند، و نمی‌توانند خراج خود را در ماه خاصی از این تقویم بپردازند. در نتیجه تقویمی به نام تقویم خراجی به وجود آمد، که تقویمی شمسی بود و شروع آن نیز اول فروردین. سال‌ها بعد در زمان خیام، گروهی از منجمین از جمله خیام جوان، اعتدال فروردین (نیکوست نگوییم اعتدال بهاری، چون آن زمان که در نیم‌کره‌ی شمالی بهار است، در نیم‌کره‌ی دیگر پائیز آغازیده است) را محاسبه می‌کنند، و متوجه می‌شوند که تقویم شمسی‌شان هجده روز می‌زند. در نتیجه ۱۸ روز به تقویم می‌افزایند و آن سال دو بار اول تا هجدهم فروردین دارد. در ضمن، تا اوایل حکومت پهلوی پدر، سال مملکت دوازده ماه سی‌روزه بود و در پایانِ سال پنج روز اضافه داشت.
تقویم فارسی:
رایج‌ترین تقویم فارسی در جوامع بین‌المللی تقویمی است که در سال ۱۹۲۵ به مجلس رضاخانی ارایه شد، که بر اساس تقویم قدیمی جلالی طراحی شده بود. تقویم جلالی توسط گروهی از اخترشناسان از جمله خیام در قرن ۱۲ میلادی طراحی شده است، که شامل ۱۲ ماه ۳۰ روزه و یک شبه‌ماه ۵ روزه (در سال‌های کبیسه، ۶ روزه) بوده است. این تقویم دارای دوره‌های ۳۳ ساله‌ی کبیسه‌گیری است. تقویم دیگری که این روزها در کتاب‌های این رشته دیده می‌شود و از محبوبیت خاصی برخوردار است، تقویمی‌ست که دکتر احمد بیرشک در دوران پیری ارایه کرد. تقویم دکتر بیرشک، بر خلاف باور عموم، از دوره‌های ۳۳ ساله (هفت دوره‌ی ۴ ساله و یک دوره‌ی ۵ ساله) تشکیل نشده است، بلکه از دوره‌های ۲۸۲۰ ساله تشکیل شده. هر دوره به زیر‌دوره‌های ۱۲۸ یا ۱۳۲ ساله تقسیم می‌شود، که هرکدام از آن‌ها نیز به زیر‌زیر‌دوره‌های ۲۹، ۳۳، یا ۳۷ ساله تقسیم می‌شوند که در هرکدام سال‌های مضرب ۴ غیر از آخرین‌شان کبیسه می‌باشد. هر سال ۱۲ ماه دارد که شش‌تای اول ۳۱، پنج‌تای بعد ۳۰، و ماه آخر بر حسب کبیسه بودن یا نبودن ۲۹ یا ۳۰ روز دارد.
تقویم فارسی در سال ۱۹۲۵ در ایران و ۱۹۵۷ در افغانستان شکل فعلی خود را پذیرفت که سال ۱ را با شروع اسلام هم‌آهنگ می‌کند. اگرچه دوره‌ی اسلامی از ۱۷ ژوئن ۶۲۲ جولائی آغازیده‌است اما تقویم فارسی فلسفه‌ی اصلی خود را حفظ کرده و در اعتدال بهاری ۶۲۲ جولائی می‌آغازد. برخلاف تقویم اسلامی، تقویم فارسی خورشیدی است.
اما آن‌چه دردناک می‌باشد این است که تقویم ملی ما امروزه این تقویم نیست، بلکه تقویمی نجومی است، بدین معنی که دکتر ایرج ملک‌پور از موسسه‌ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران مختار است هر سالی را کبیسه یا غیر آن اعلام کند. ایشان گفته‌اند کتابی منتشر کرده‌اند (یا در دست انتشار دارند) که وضعیت سال‌های گذشته و آینده در جدول‌های این کتاب معلوم شده است. این نظام به هیچ وجه برای پیاده‌سازی در رایانه مناسب نیست. خوش‌بختانه یا متاسفانه از تابستان ۱۳۸۱، دکتر ایرج ملک‌پور دیگر ولی تقویم ایران نیستند. این تغییر در پس تشکیل شورای تقویم در دانشگاه تهران رخ داد که دکتر ملک‌پور حتی در آن عضو نیستند. گفتنی است ایشان از ذکر این مطلب بسیار ناراحت می‌باشند. می‌توان امیدوار بود که به علت ناشی بودن شورای جدید، به راحتی بتوان هر تغییری در سیستم تقویم را به مرحله‌ی تصویب رساند!
تقویم‌های زرتشتی:
زرتشتی‌گری در دوره‌ی ساسانی رواج یافت، وقتی که شاه شاپور اول (۲۵۰ ق.م.) آن را دین رسمی ایران کرد. پس از حمله‌ی اعراب زرتشتیان در مناطق مختلف پخش شدند که باعث پیدایش گوناگونی در تقویم ایشان شد. نتیجه آن شد که سه تقویم زرتشتی مختلف امروزه موجود است. تقویم زرتشتی خورشیدی است و با زمان تاج‌گذاری آخرین پادشاه زرتشتی، یزدگرد سوم، شروع می‌شود. این تقویم برای روزهای هر ماه یک نام دارد که چنین می‌باشند: ۱. هرمز ۲. بهمن ۳. اریبهشت ۴. شهریور ۵. اسفندارمذ ۶. خرداذ ۷. مرداذ ۸. دی‌باذر ۹. آزر ۱۰. آبان ۱۱. خور ۱۲. ماه ۱۳. تیر ۱۴. گوش ۱۵. دی‌بمهر ۱۶. مهر ۱۷. سروش ۱۸. رشن ۱۹. فروردین ۲۰. بهرام ۲۱. رام ۲۲. باد ۲۳. دین‌بدین ۲۴. دین ۲۵. ارد ۲۶. اشتاذ ۲۷. آسمان ۲۸. زامیاد ۲۹. مارسفند ۳۰. انیران. و برای شبه‌ماه‌های پنج روزه نیز: ۱. اهند ۲. اشند ۳. اسفندارمد ۴. اخشتر ۵. بهشت.
سه نوع تقویم زرتشتی امروزه این‌گونه‌اند:
فصلی: این تقویم بیش‌ترین تغییرات را داشته است. در سال ۱۹۰۶ این تقویم با تقویم گریگوری (میلادی) هم‌آهنگ شد و از آن پس سال نو در ۲۱ مارس شروع می‌شود. سال‌های کبیسه نیز با سال‌های کبیسه‌ی میلادی برابر می‌باشد. ۱۳ ماه دارد: ۱۲تای اول ۳۰ روز، و ماه آخر ۵ یا ۶ روز دارند.
شنشئی: این تقویم اغلب زرتشتیان ایران است. طرح اصلی چنین بود که هر ۱۲۰ سال یک ماه کبیسه درج می‌کرد، اما باور عموم بر این است که این ماه فقط یک بار و آن هم در هند درج شد. هر سال ۳۶۵ روز دارد و سال کبیسه‌ای در کار نیست. سال‌ها به همان ۱۳ ماه تقسیم می‌شوند. این گروه ایده‌ی سال کبیسه با ماه آخر ۶ روزه را رد کردند، زیرا که عدد ۶ را مغایر با تعلیمات زرتشت می‌دانند! با سال‌های ۳۶۵روزه و عدم وجود هیچ‌گونه تصحیح، این تقویم با گذشت زمان حرکت می‌کند و شروع سال دیگر در اعتدال بهاری قرار نخواهد داشت.
قدیمی: این تقویم بسیار مانند تقویم قبل است، با این تفاوت که یک‌ماه جلوتر است (احتمالا به علت ماه درج شده در تقویم شنشئی).
